PROCESY POZNAWCZE RESCORLIWAGNERA (1972) TEORIA TA PROPO­NUJE MIĘDZY INNYMI

PROCESY POZNAWCZE

Rescorli-Wagnera (1972). Teoria- ta propo­nuje między innymi pewną matematyczną for­mułę opisującą przyrost siły związku między bodźcem warunkowym i bezwarunkowym wraz z powtarzającymi się próbami warunko­wymi. Teoria mówi, że zmiana siły związku warunkowego jest proporcjonalna do: (l) róż­nicy między maksymalną, możliwą do wy­tworzenia w danych warunkach silą związku a silą związku występującą w poprzedniej pró­bie doświadczalnej oraz (2) stopnia wyrazisto­ści bodźca warunkowego. Z próby na próbę przyrost siły związku jest coraz mniejszy. W wypadku efektu blokowania wytworzona siła związku między bodźcem warunkowym i bezwarunkowym jest tak duża, że gdy do bodźca warunkowego zostanie dodany nowy element, to kolejne przyrosty siły związku będą znikome. Oznacza to, że w wypadku dodanego elementu praktycznie nie dochodzi do warunkowania.

Zdobywanie wiedzy o środowisku nie ogranicza się jedynie do nabywania umie­jętności odczytywania sygnałów umożliwiają­cych przewidywanie wystąpienia określonych zdarzeń, na które należy zareagować w od­powiedni sposób. Organizmy uczą się także tego, jakie konsekwencje pojawiają się po wy­konaniu określonych reakcji (zachowań). Po­zwala im to samodzielnie kształtować i zmie­niać środowisko, w którym żyją. Dzieje się to poprzez wprowadzenie do repertuaru za­chowań nowych sposobów reagowania oraz poprzez modyfikację częstości już wykonywa­nych reakcji. Proces nabywania takich umie­jętności określany jest mianem warunkowa­nia instrumentalnego, zwanego także warun­kowaniem sprawczym.

17.2

Warunkowanie instrumentalne

Badaczem, który zapoczątkował prace nad warunkowaniem instrumentalnym, był Ed­

ward Thorndike (1874-1949). W 1898 roku przedstawił on jedno z podstawowych praw psychologii - prawo efektu, które głosi, że

zachowanie, które w danej sytuacji wywołuje odczucie zadowolenia (satisfaction), zostaje skojarzone z tą sytuacją i jeśli w przyszłości sytuacja ta się powtórzy, to wzrasta prawdo­podobieństwo, iż powtórzone zostanie także to zachowanie. Jeżeli natomiast w danej sy­tuacji zachowanie wywoła odczucie dyskom­fortu (discomfort), to spada prawdopodobień­stwo powtórzenia się tego zachowania w po­dobnych warunkach w przyszłości.

Edward L. Thorndike (1874-1949)

W Polsce badania nad warunkowaniem instrumentalnym prowadził, między innymi, Jerzy Konorski (1903-1973). Warunkowanie instrumentalne Konorski określał mianem odruchów warunkowych II typu (odruchy wa­runkowe I typu to, według podziału wpro­wadzonego przez Konorskiego - Konorski i Miller, 1933; Miller i Konorski, 1969 -klasyczne, Pawłowowskie odruchy warun­kowe). W swych pracach autor ten poświęcał wiele miejsca analizie procesów nerwowych (korowych i podkorowych), będących pod-

105

PROCESY WARUNKOWANIA

łożem powstawania odruchów warunkowych (Konorski, 1948, 1969). Badania uczonych

amerykańskich, zwłaszcza Burrhusa Skin-nera (1904-1990), skupiły się na behawio-rainym aspekcie powstawania reakcji instru­mentalnych oraz na znaczeniu, jakie dla cało­kształtu zachowania się jednostki ma warun­kowanie sprawcze i wszystkie związane z nim zjawiska.

Burrhus F. Skinner (1904-1990)

17.2.1

Typy relacji między zachowaniem a jego konsekwencjami

W przebiegu warunkowania instrumental­nego jednostka uczy się, że - w określonych warunkach - wykonaniu lub powstrzymaniu się od wykonania danej reakcji towarzyszy pojawienie się pewnych konsekwencji. Kon­sekwencje te mogą być dwojakiego rodzaju:

atrakcyjne lub awersyjne. Atrakcyjne konse­kwencje zachowania bywają nazywane nagro­dami, awersyjne zaś - karami. W wyniku ko­lejnych prób, w których jednostka doświad­cza relacji zachowania i jego konsekwencji, następuje stopniowe nabywanie odruchu in­

strumentalnego. Zależnie od rodzaju relacji jednostka stopniowo zwiększa lub zmniejsza częstość wykonywania tego zachowania w po­dobnych warunkach środowiskowych.

Wyróżniane są cztery podstawowe rodzaje relacji funkcjonalnych, zachodzących między zachowaniem a jego konsekwencjami: '

(1) wzmocnienie pozytywne, czyli każda konsekwencja zachowania, która powo­duje zwiększenie się prawdopodobień­stwa powtórzenia się tego zachowania w przyszłości;

(2) kara, czyli każda konsekwencja zacho­wania, która zmniejsza prawdopodobień­stwo pojawienia się tego zachowania w podobnych warunkach w przyszłości;

(3) wzmocnienie negatywne, czyli takie wykonanie reakcji, które pozwala unik­nąć przykrych, awersyjnych konsekwen­cji, co powoduje zwiększenie się praw­dopodobieństwa powtórzenia tej reakcji w przyszłości;

(4) pomijanie, jeśli po wystąpieniu zacho­wania nie pojawiają się konsekwencje, które wystąpiłyby w wypadku powstrzy­mania się od wykonania tej reakcji, i gdy obserwujemy spadek częstości wykony­wania zachowania będącego elementem tej zależności. Ta relacja funkcjonalna określana jest także jako wzmacnianie in­nych zachowań (differentialreinforcement ofotherbehavior, DRO), gdyż prowadzi do nasilenia wykonywania przez jednostkę reakcji odmiennych od zachowania będą­cego elementem relacji pomijania.

W warunkowaniu instrumentalnym często mamy do czynienia z uczeniem jednostki wy­konywania nowych (w danych warunkach) re­akcji. Niekiedy trudno jest nakłonić jednostkę do wykonania danej reakcji od razu w ocze­kiwanej formie. Stosuje się wtedy tak zwane kształtowanie reakcji za pomocą metody ko­lejnych przybliżeń. Początkowo nagradzana jest reakcja, która w niewielkim stopniu przy­pomina ostateczną formę, jaką zamierzamy uzyskać, ale wykazuje z nią jakiś związek (na